Postacie

W tym dziale prezentujemy osoby związane z luteranizmem, które na przestrzeni wieków pełniły (bądź pełnią) różne funkcje w społeczeństwie. Wielu z nich zapisało się na kartach historii jako wspaniali artyści, twórcy, duchowni, politycy, sportowcy.

Marcin Luter

Marcin Luter urodził się 10. listopada 1483 r. w miejscowości Eisleben w Niemczech jako syn Jana i Małgorzaty Luther. Do szkoły uczęszczał w Mansfeld, Magdeburgu i Eisenach. Mając 17 lat, w 1501 roku rozpoczął studia uniwersyteckie na fakultecie prawa w Efurcie. Głęboka religijność Lutra jeszcze bardziej się pogłębiła po tym, jak znalazł w bibliotece łacińską Biblię. W 1505 r. rzucił on studia, aby wstąpić do klasztoru. Na tę decyzję wpływ miało pewne wydarzenie związane z uczynionym ślubowaniem. Młody Luter szedł któregoś dnia drogą, kiedy rozpętała się burza z piorunami. Jeden z nich uderzył blisko Marcina, który w tej chwili zawołał: „Święta Anno, ratuj! Zostanę zakonnikiem”. Słowo się rzekło – w kilka tygodni później Luter wstąpił do zakonu augustianów.
Po dwóch latach Marcin Luter został wyświęcony na księdza. Był to dla niego czas poszukiwań odpowiedzi na pytania o warunki, jakie słaby i grzeszny człowiek musi spełnić, aby dostąpić usprawiedliwienia przed świętym, wszechpotężnym Bogiem. Pytania te – pytania o usprawiedliwienie – będą nurtować Lutra jeszcze długo.
W 1508 roku młodego mnicha przeniesiono do Wittenbergi, gdzie został wykładowcą uniwersyteckim. Miał także kontynuować swoje studia teologiczne, które zakończył w 1512 roku doktoratem. Stopniowo w trakcie studiów dochodził do odpowiedzi na ciągle dręczące go pytanie o usprawiedliwienie. W wyniku lektury Nowego Testamentu doszedł do wniosku, że Chrystus nie jest tylko bezlitosnym Sędzią (bardzo ważne określenie – będąc w klasztorze właśnie taki Jego wizerunek dominował w umyśle mnicha), lecz także miłosiernym Zbawicielem, który nie żąda niczego więcej, poza bezgranicznym zaufaniem i odwróceniem się od grzechu. Według Lutra, usprawiedliwienia można było dostąpić darmo, nie z powodu pielgrzymek, dużej ilości modlitw i słuchań mszy, czy też odpustów, jak to powszechnie sobie w przedreformacyjnych czasach wyobrażano, lecz z powodu krzyżowej śmierci Jezusa. Inaczej mówiąc, Bóg usprawiedliwia nie z naszych uczynków i zasług – tymi możemy zasłużyć sobie co najwyżej na potępienie – lecz ze względu na zasługę Jezusa Chrystusa.
Poglądu tego nie podzielali inni duchowni. Oznaczał bowiem on negację sensu istnienia wspomnianych pielgrzymek i odpustów. To właśnie sprawa tych ostatnich zapoczątkowała wielką zmianę w Kościele – Reformację.
W 1517 roku w okolicach Wittenbergi pojawił się wędrowny mnich Jan Tetzel, który sprzedawał odpusty, mające rzekomo uwalniać nie tylko od grzechów już popełnionych, lecz także od tych, które jeszcze nie zostały popełnione. Można też było nabyć odpust, dzięki któremu odpuszczenia grzechów dostępowały dusze przebywające w czyścu. Stało to w sprzeczności z lutrowym zrozumieniem nauki o usprawiedliwieniu. W celu wykazania błędów w doktrynie o odpustach, przybił on 31.10.1517 r. na drzwiach kościoła w Wittenberdze 95 tez polemizujących z tą doktryną. Na pamiątkę tego wydarzenia dd końca XVI wieku dzień 31 października obchodzony jest w kościołach ewangelickich jako Święto Reformacji.
Przybijanie tez na drzwiach kościołów było w ówczesnych czasach powszechną formą zwoływania uczonych na dysputy teologiczne. Tezy skupiały się wokół zagadnienia pokuty i odpustów. Treść pierwszej tezy brzmiała: „Gdy Pan i Mistrz nasz, Jezus Chrystus, mówi: pokutujcie, to chce, aby życie wiernych było nieustanną pokutą”. W wyniku dalszego rozwoju sytuacji doszło do dysputy w Lipsku (1519), podczas której Luter zakwestionował fakt, że władza papieża pochodzi od Boga, jako nie mający oparcia w tekście biblijnym. Spowodowało to jego oskarżenie w Rzymie. Ponieważ augustianin nie odwołał swoich poglądów, jak nakazywała to bulla papieska (którą Luter publicznie spalił), w 1521 roku został on wyklęty. Od tej pory mnich rozpoczął pracę nad gruntowną reformą Kościoła, znajdując przy tym wielu naśladowców i uczniów (jednym z nich był Filip Melanchton, autor Konfesji Augsburskiej). Praca ta będzie trwała już do końca jego życia.
Poglądy Lutra znalazły bardzo szybko zwolenników wśród książąt Cesarstwa Niemieckiego. Zaniepokojony tym rozwojem rzeczy cesarz Karol V pragnął przywrócić jedność religijną w swoim państwie i wezwał wittenberskiego profesora w 1521 r. na sejm do Wormacji, gdzie próbowano wymóc na nim odwołanie swej nauki. Tu właśnie wypowiedział on swe słynne słowa „Hier stehe ich, ich kann nicht anders. Gott helfe mir! Amen. („Tak oto stoję, inaczej nie mogę. Panie Boże, pomóż mi! Amen”). Cesarz wydał następnie tzw. edykt wormacki, wyjmujący spod prawa zwolenników niepokornego księdza. Życie Lutra znalazło się w niebezpieczeństwie. Na szczęście znalazł on schronienie na zamku w Wartburgu, do którego zabrał go elektor saski Fryderyk Mądry, który upozorował porwanie. Podczas 10-miesięcznego pobytu w odosobnieniu dokonał on wiele pracy m.in. tłumacząc na język niemiecki Nowy Testament (pojawienie się lutrowego przekładu Biblii uznawane jest za moment powstania literackiego języka niemieckiego).
Po powrocie do Wittenbergi Luter przystąpił do wprowadzania reform: zmienił porządek mszy, zmniejszył ilość świąt, wprowadził nowe nauczanie, skupiając się głównie na młodzieży (służyły temu Katechizmy). Zmiany były obserwowane przez wielu książąt Rzeszy, którzy masowo zaczęli je przeprowadzać także na swoich terytoriach. Spowodowało to ponowne zaniepokojenie Karola V, który na sejmie w Spirze (1529 r.) zakazał dalszego reformowania krajów Rzeszy. Przeciwko temu zaprotestowali książęta już zreformowanych krajów – stąd wzięła się nazwa protestanci. W rok później w Augsburgu odbył się sejm, na którym zażądano od zwolenników reform przedłożenia zasad swojego wyznania na piśmie. W ich imieniu uczynił to Filip Melanchton, pisząc tzw. Konfesję Augsburską (stąd też Kościół nasz nazwany jest Ewangelicko-Augsburskim, lub też Augsburskiego Wyznania).
Sam Luter w międzyczasie poślubił mniszkę Katarzynę von Bora (w 1525 r.). Przez cały czas ciężko pracował, pisząc traktaty, komentarze do Pisma Świętego a także tłumacząc teksty z manuskryptów hebrajskich i greckich. W ostatnich latach swego życia zapadł na ciężką chorobę. Śmierć przyszła do niego 18 lutego 1546 roku. Zmarł w swym rodzinnym miasteczku Eisleben.

Johann Bugenhagen

W roku wychowania chrześcijańskiego powinniśmy zaglądać do kart historii z głęboką refleksją. Nasze bowiem wychowanie konfesyjne otrzymaliśmy od naszych rodziców, dziadków, naszych katechetów, duszpasterzy, ale również od pokoleń, których osobiście nie pamiętamy, a jednak to oni podjęli trudną walkę o wolność duchową, w której my dziś możemy wyrastać. W tym roku przypada 450. rocznica śmierci Johanna Bugenhagena. Przyjrzyjmy się zatem życiu i dziełu, jednemu ze sług Bożych, który razem z Lutrem i Melanchtonem walczył o wolność Ewangelii.

Kościół św. Mikołaja, w którym Bugenhagen był ochrzczony

Johann Bugenhagen urodził się 24 czerwca 1485 roku w Wolinie (obecnie teren parafii w Szczecinie). Jego ojciec był członkiem rady miasta. Tutaj uczęszczał do szkoły miejskiej, która podlegała klasztorowi cystersek. W latach 1502/1503 studiował w Greifswaldzie na wydziale artystycznym. Uczyli go profesorowie, należący do konwentu dominikanów i franciszkanów. W 1504 roku na życzenie opata norbertanów został rektorem szkoły miejskiej w Trzebiatowie (filiał parafii w Szczecinie). W roku wychowanie chrześcijańskiego warto zacytować refleksję Bugenhagena dotyczącą szkoły: „W szkole należy uczyć gramatyki, logiki, retoryki, a poza tym języków: łacińskiego, greckiego, hebrajskiego, poetów, oratorów, historii, aby wychowywać uczonych, rozsądnych, rozumnych młodych ludzi, trzeba mieć ku temu specjalne pomieszczenia, zależnie od okazji i poziomu zrozumienia młodzieży także specjalne godziny, we wszystkie dni tygodnia, pięć lub sześć, jednak dając dzieciom w środę wolne popołudnie, aby mogły się bawić oraz pisać łacińskie epistoły i pieśni, to pomoże więcej, niż gdyby je zmęczyć nauką. Należy także uczyć śpiewu, a by zrobić z nich ludzi radosnych i wesołych”. Jego nowatorskie spojrzenie na szkolnictwo w duchu szesnastowiecznego humanizmu w znaczny sposób przyczyniło się do wzrostu poziomu szkolnictwa w mieście, a trzebiatowska Szkoła Łacińska stała się sławna nie tylko na całym Pomorzu Zachodnim, ale również poza granicami kraju. Mimo braku wykształcenia teologicznego w 1509 r. został wyświęcony na duchownego. W 1517 r. został nauczycielem teologii w macierzystym klasztorze w Białobokach na przedmieściu miasta. Bugenhagen żywo interesował się również historią. W 1518 r. na zlecenie księcia Bogusława X, władcy Księstwa Pomor­siego, ukończył pisanie monumentalnego dzieła historii miast pomorskich „Pomerania”, które poprzedzone było odbytą wcześniej podróżą w celu zebrania właściwych dokumentów. W tym pierwszym opracowaniu historii Pomorza dużo uwagi poświęcił działalności misyjnej Ottona z Bambergu.

Kościół św. Ducha w Trzebiatowie – obecnie cerkiew prawosławna

W 1520 r. gdy Bugenhagen po raz pierwszy spotkał się z wydaną broszurą ks. dr Marcina Lutra „O niewoli babilońskiej”. Lektura wywarła na Bugenhagenie oraz całym środowisku z nim związanym wielkie wrażenie. Późniejszy Reformator Pomorza zaczął namawiać nowicjuszy i członków konwentu do czytania Biblii i szukania „ducha prawdy”, zaczął organizować pierwsze wspólnoty ewangelickie. W 1521 r okręg trzebiatowski przyjął protestantyzm, ale wyniku prześladowań w marcu Bugenhagen wyjechał do Wittenbergii, a jego przyjaciele: Jan Kureke, opat Jan Boldewan oraz Krystian Ketelhut zostali czasowo aresztowani. W Wittenberdze poznaje między innymi Lutra i Melanchtona, włącza się w nurt reformacji jako doskonały pomocnik i organizator. Stał się bliskim współpracownikiem i przyjacielem Lutra. Do końca życia był jego osobistym spowiednikiem. To właśnie Bugenhagen jest uwieczniony na słynnym ołtarzu namalowanym przez Lukasa Cranacha St., podczas sprawowania Władzy Kluczy w Kościele.

Bugenhagen jako spowiednik na obrazie Lukasa Cranacha St.

13 czerwca 1525 roku pobłogosławił małżeństwu Marcina Lutra z Katarzyną von Bora. Wcześniej 13 października 1522 r. sam ożenił się z Walpurgą, która później razem z dziećmi towarzyszyła mężowi w czasie jego podróży. W ten sobie rodzina Bugenhagenów przybliżała parafianom obraz żonatego proboszcza ewangelickiego. W 1525 roku Bugenhagen napisał książeczkę, w której uzasadnia stan małżeński duchownych jako dzieło podobające się Bogu. Bardzo wymowna była strona tytułowa tego dzieła. Widnieje na niej obraz powstały w szkole Cranacha „Sąd Parysa”. Symbolizował on prawidłowy wybór pomiędzy bezżeństwem księży katolickich, a małżeństwem księży ewangelickich. W 1523 roku po śmierci proboszcza Kościoła Farnego, Bugenhagen, dzięki akredytacji Lutra, został proboszczem w Wittenberdze. Odmawiał proponowane mu inne probostwa i biskupstwa.  Angażował się w sprawy ogólnokościelne. Ceniony był jako organizator Kościoła. Odbył wiele wizytacji oraz podróży o charakterze misyjnym. W latach 30. XVI wieku zreformował kościoły w Brunszwiku (1528), Hamburgu (1528-29), Lubece (1530-32), Danii (1537-39) oraz w Hildesheim i Wolfenbüttel (1542). Aktywnie angażował się w organizowanie parafii w Hamburgu i Lubece. Był także współzałożycielem i pierwszym rektorem Uniwersytetu w Kopenhadze. Za wkład w krzewienie protestantyzmu Marcin Luter nazywał go Doctor Pomeranus.
W 1533 roku otrzymał tytuł doktora teologii na uniwersytecie w Wittenberdze, gdzie wykładał egzegezę Pisma Świętego. W sposób szczególny czerpał natchnienie z Księgi Psalmów, czemu dał wyraz w komentarzu „Interpretatio in librum psalmorum” w 1524 roku, do którego przedmowę napisał Luter. W dziele tym przedstawia koncepcję usprawiedliwienia przez wiarę. Znaczącym faktem jest, że herbem Bugenhagen była harfa.

Harfa Dawida – herb Bugenhagena

Ważnym wydarzeniem, którego Bugenhagen był głównym inicjatorem w był reformacyjny sejm w Trzebiatowie, który 13 grudnia 1534 roku zdecydował o oficjalnym przyjęciu haseł reformacyjnych na Pomorzu. W styczniu 1535 roku przygotowany przez reformatora nowy porządek kościelny został wydany drukiem i wprowadzony w życie. Agendy Bugenhagen przygotowywane dla różnych miast zawierały nie tylko spraw liturgicznych, ale również szkolnictwa i diakonii. Jego nowatorskie podejście wnosi bardzo wiele w rozwój ówczesnego systemu opieki społecznej i oświaty. Jednak jego porządki kościelne były stosowane w pierwszej fazie kształtowania się luterańskiego Kościoła, później zostały zarzucone.W 1546 r. umarł Marcin Luter. Bugenhagen wygłosił kazanie pogrzebowe, a Melanchton wygłosił mowę pogrzebową. Doktor Pomeranius  pozostał w Wittenberdze, gdzie zmarł 20 kwietnia 1558 roku. Pożegnał go Filip Melanchton, który przypomniał zasługi Pomeranusa w tworzeniu or­ganizacji kościelnych wielu miast i całego Pomorza oraz Danii.

Johann Bugenhagen – Doctor Pomeranius

W roku jubileuszowym odbyło się wiele imprez poświęconych Johanowi Bugenhagenowi. Rozpoczęły się one w kwietniu w Centrum Biblijnym miejscowości Barth w północno-wschodnich Niemczech. W czasie sympozjum Prof. Dr. Bernd Jörg Diebner  z Heidelbergu odnosił się do komunikatywności współczesnej Biblii dla dzieci wobec przekładów Lutra i Bugenhagena, a Dr. Anneliese Bieber-Wallmann z Münster wykłosiła wykład na temat nauki chrześcijańskiej przedstawionej przez Reformatora Pomorza w liście do Księżnej Anny. W czasie niedzielnego nabożeństwa w Kościele Mariackim czytano Biblię Lutra z Barth z roku 1588 r.

Biskup Pomorski Dr. Hans-Jürgen Abromeit otwiera rok Bugenhagena

20 i 21 czerwca wydział teologii ewangelickiej uniwersytetu w Greifswaldzie przy współpracy z Muzeum zorganizował konferencję pod hasłem: „Tylko Pismo – Bugenhagen i reformacyjna siła Słowa”. W czasie tej konferencji głównie spojrzano na Reformatora jako egzegetę biblijnego. Prof. Dr. Thomas Willi wygłosił wykład: „Harfa Boga – komentarz Bugenhagena do psalmów i jego źródła”, natomiast Prof. Dr. Inge Mager mówiła o duszpasterskich akcentach w literackiej działalności Reformatora. Zwrócono również uwagę na stworzony przez niego porządek nabożeństwa ewangelickiego. Rekonstrukcję agendy przedstawił Prof. Dr. Matthias Schneider. Na zakończenie sympozjum otwarto wystawę przedstawiającą działalność Bugenhagena na terenie Północnych Niemiec. Otwarcie poprzedzone było w Kościele Mariackim nabożeństwem prowadzonym według porządku Reformatora. Jednocześnie uroczystość ta połączona była z rozpoczęciem 62. Tygodnia Bachowskiego w Greifswaldzie. Wystawę poświęconą Reformatorowi można było obejrzeć również w Katedrze.

Sympozjum w Greifswaldzie

Kulminacyjnym momentem roku jubileuszowego było nabożeństwo w Katedrze w Greisfwaldzie 14 września.  Wzięło w nim udział wielu zwierzchników kościółów luterańskich, którzy obradowali w tych dniach w ramach Światowej Federacji Luterańskiej. Polskę reprezentowali: Prezes Synodu ks. Jerzy Samiec, Janina Gazda, ks. Sławomir Janusz Sikora oraz wierni ze Szczecina.

Uroczyste nabożeństwo w Katedrze w Greifswaldzie

Również w Polsce pamiętano o tegorocznym jubileuszu. 20 kwietnia, w dokładną rocznicę 450. rocznicę śmierci Johana Bugenhagen, odbyło się ekumeniczne nabożeństwo polsko – niemieckie w  Ewangelickim Kościele św. Jana.w Trzebiatowie. Prowadził je ks. Sławomir Janusz Sikora ze Szczecina oraz ks. dr Christoph Ehricht z Greifswaldu, który wygłosił kazanie. Obecni byli również ks. Hans-Udo Vogler z Grossreschen, ks. Janusz Staszczak z Koszalina oraz goście ekumeniczni: ks. Mariusz Dobrowolski z Parafii Rzymskokatolickiej Macierzyństwa NMP w Trzebiatowie oraz ks. Bohdan Feciuch z Parafii Greckokatolickiej.

Polsko – niemieckie ekumeniczne nabożeństwo w Trzebiatowie

W czasie nabożeństwa zaśpiewał chór parafialny z parafii ewangelickiej w Szczecinie. Kościół zgromadził wielu wiernych zarówno ze Szczecina oraz lokalnych ewangelików, licznie wzięli udział w nim chrześcijanie kościołów ekumenicznych. Ks. dr Ehricht powiedział: „Gdy dziś jako wspólnota kościelna pragniemy na naszej drodze czerpać z przeszłości odpowiedzi dotyczące przyszłości, to właśnie spuścizna Bugenhagena stanowi aktualną i wartościową wskazówkę. Kościół jest tam, gdzie odbywają się nabożeństwa, gdzie edukowani są ludzie i gdzie jest miejsce dla miłosierdzia. Niczego więcej właściwie nie potrzebujemy”.

Jan Wild ze Słupska opowiada o Bugenhagenie w Szczecinie

Tydzień później po niedzielnym nabożeństwie w Szczecinie wierni mogli dowiedzieć się więcej o Bugenhagenie, o którym opowiadał Jan Wild ze Słupska. Referat został przygotowany na prośbę ks. Bpa Michała Warczyńskiego – Zwierzchnika Diecezji Pomorsko – Wielkopolskiej. Wygłoszony został po raz pierwszy w Warcinie na spotkaniu partnerskim dwóch Diecezji Wrocławskiej, Pomorsko – Wielkopolskiej oraz Pomorskiego Kościoła w Niemczech.
We wrześniu odbył się koncert w Wolinie, w czasie którego zaprezentowana została Wielka Msza h-moll Jana Sebastiana Bacha. Wykonawcami dzieła byli: Agnieszka Tomaszewska – sopran, Bogna Bartosz – alt, Adam Zdunikowski – tenor, Marek Durka – bas-baryton oraz Chór Radia Duńskiego i Drezdeńska Orkiestra Solistów pod dyrekcją Petera Schreiera. Koncert odbył się w kościele pod wezwaniem św. Mikołaja, gdzie ochrzczony był Bugenhagen.

Wystawa poświęcona Bugenhagenowi

Natomiast w Święto Reformacji po nabożeństwie w wirydarzu kościoła wierni mogli obejrzeć wystawę poświęconą życiu i działalności Reformatora Pomorza. Wystawa poświęcona Bugenhagenowi. Jest to na razie robocza polska wersja, na przełomie roku jej ostateczna wersja ma trafić między innymi do Warszawy, Szczecina, Trzebiatowa i Wolina.

Koncert w Kościele św. Mikołaja w Wolinie

Bogato obchodzony rok jubileuszowy przypomniał nieco zapomnianą i mało docenianą postać wspaniałego sługi Bożego. Mamy także nadzieję, że rozbudzone zainteresowanie Bugenhagenem będzie owocować również w kolejnych latach w dalszych badaniach nad dziełem Reformatora Pomorza.